توسعه پایدار مهم ترین شاخص رشد و پیشرفت یک کشور است و رشد مشارکت و همدلی اجتماعی یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه پایدار در جهان معاصر است.
اما آنچه که امروزه در کشور ما بوضوح دیده می شود رشد « بی تفاوتی اجتماعی» است که یکی از مهم ترین مسائلی است که گریبانگیر جامعه شده است.
بی تفاوتی اجتماعی را مترادف با عزلت گزینی، بی علاقگی و عدم مشارکت افراد در اشکال متعارف اجتماعی معنا کرده و در تحلیل خود آن را مقابل علاقه اجتماعی درگیری در فعالیت های اجتماعی، دینی، و سیاسی قرار داده اند.
انسان ها در زندگی روزمره دائما در معرض انتخاب های گوناگون قرار می‌گیرند و باید در خصوص کنش ها و واکنش ها تصمیم گیری کنند و روابط خود را با دیگران سامان دهند . دو سر افراطی طیف مواجهه اعضای جامعه با یکدیگر و جامعه را می توان از مواجهه فعال و مسئولانه تا بی تفاوتی ارزیابی نمود .
بی تفاوتی؛ نوعی بی قیدی در افراد نسبت به قوانین، هنجارها، حوادث و اتفاقات اجتماعی، سیاسی و دینی در جامعه است..
با ورود فضای مجازی به زندگی اجتماعی ، بنظر می رسد که بی تفاوتی اجتماعی شدت بیشتری یافته و هر نوع مسوولیت پذیری در مقابل جامعه به شکل مجازی نمایانگر شده است. تغییر سبک زندگی برخی از مردم، در سایة تبلیغات فرهنگ غربی نیز به دامنة این عارضة اجتماعی – اخلاقی افزوده است. این مقوله تا آنجا دیده می شود که مردم در زندگی روزمره خود، برخورد با ناهنجاری و کجروی در حوزه‌های مختلف دینی، فرهنگی، سیاسی و آموزشی را تجربه می‌کنند ولی کمتر مشاهده شده کسی نسبت به آنها واکنشی متناسب با اخلاق و آموزه های جامعه نشان دهد تا جایی که می‌توان گفت بی‌تفاوتی اجتماعی به یک پرستیژ تبدیل شده است.
برخی جامعه شناسان چون وبر این بی‌حسی و انفعال انسانها در قبال خود، جامعه و حکومت را به رواج عقلانیت، سرمایه داری و ویژگی های بروکراسی نسبت می‌دهند. در اینکه تمام موارد ذکر شده نوعی بیگانگی در انسان بوجود می‌آورند شکی نیست. اما در ایران به عنوان کشوری شرقی و اسلامی که هم فرهنگ و هم مکتب اسلام سفارش به مسئولیت در قبال جامعه و افراد نسبت به یکدیگر دارد چرا با حجم بی تفاوتی مواجه هستیم ؟ آیا دینی که داعیه کامل‌ترین دارد برای همه امور زندگی برنامه ارائه داده است برای حل این مسئله برنامه دارد ؟.
یکی از مهم‌ترین دستورات واجب دین اسلام فریضه امر به معروف و نهی از منکر است. وجود پیامبران الهی از دیر باز برای هدایت انسانها به خیر ونیکی و مبارزه باآسیب‌های اجتماعی، انحرافات، اختلافات مبعوث شدند. امر به معروف ونهی ازمنکر به عنوان دو اصل اصلاح جویی ومبارزه دایم با فساد ، شالوده اصلی و اساسی تربیت اسلامی است که افراد را به مشارکت اجتماعی، نظارت و کنترل اجتماعی ملزم می‌کند؛ درقرآن آیات زیادی وجود دارند که دلالت بر امربه معروف ونهی از منکر می‌کنند .
و باید از میان شما گروهی مردم را به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند وآنان همان رستگارانند ﴿سوره آل عمران40).
ای فرزند عزیزم، نماز را به پا دار و امر به معروف و نهی از منکر کن و بر این کار از مردم نادان هر آزار بینی صبر پیش گیر، که این نشانه ای از عزم ثابت مردم بلند همت در امور عالم است ﴿ لقمان17 ﴾
آنان که خدا را یاری می‌کنند آنهایی هستند که اگر در روی زمین به آنان اقتدار و تمکین دهیم نماز به پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و از هیچ کس جز خدا نمی ترسند چون می دانند که عاقبت کارها به دست خداست﴿ حج 41 ﴾
اکثر اندیشمندان اسلامی ، سه حوزه برای امر به معروف ونهی از منکر در نظر می‌گیرند:
-امر به معروف و نهی از منکر در حق الله :مانند تشویق افراد به انجام وظایف و تکالیف دینی از قبیل نماز ،روزه وحج.
امر ونهی در روابط اجتماعی مردم :مانند تشویق افراد به رعایت اخلاق اسلامی واجتناب از اموری که سبب روابط ناسالم اجتماعی می شود .
امر ونهی در رابطه با مردم وحکومت :نظیر نصیحت ونقد خیرخواهانه حکومت دینی وتشویق کارگزاران به تشویق عدالت اجتماعی و جلوگیری از برخورد هاو رفتارهای نامساعد .بنابراین، حوزه امر به معروف در کلیه ابعاد زندگی انسان، اعم از رابطه انسان باخدا ، رابطه مردم با یکدیگر ورابطه مردم با حکومت جریان دارد. بدین سان در اسلام هر فردی علاوه بر اندیشیدن در مصالح خود، نسبت به افراد جامعه وهمنوعان مسئولیت دارد.
وقتی آب بدن کاهش پیدا می‌کند و بدن نیاز به آب پیدا می‌کند و کمبود آب ممکن است به بدن ضرر برساند، سلولهای بدن نسبت به این نیاز واکنش نشان می دهند و شبکه اعصاب با هشدار هایی بصورت عطش، به بدن دستور نوشیدن آب را می دهد. معروف، مثل آب است که برای ادامه حیات جامعه ضروری است .جامعه ای که در آن امر به معروف نمی شود مانند بدن فاقد شبکه عصبی است و لذا از تشنگی خواهد مُرد. اغلب واجبات الهی معارضی ندارند و عمل به آنها را حت‌تر است، نماز، روزه، خمس، زکات، حج و … به خود فرد مربوط است و طرف مقابلی ندارند؛ اما در واجباتی مانند امر به معروف و نهی از منکر و جهاد که طرف مقابل وجود دارد کار قدری سخت تر است؛ لذا بسیاری از مسلمانان برای انجام ندادن این واجبات به دنبال بهانه هستند و سعی می‌کنند عذری برای خود بتراشند.
یکی از علل مهجوریت این فریضه این است که اهمیت آن را نمی‌دانیم یا به واجب بودن آن توجه نمی‌کنیم. حضرت امیر در این خصوص می فرماید: تمام کارهای خیر و حتی جهاد در را خدا نسبت به امر به معروف و نهی از منکر مانند رطوبت دهان است نسبت به آب اقیانوس پایان ناپذیر)نهج البلاغه ، حکمت 374 ).یا درجایی دیگر بیان می‌کنند: انجام ندادن امر بمعروف و نهی از منکر گناه است، همانطور که تارک نماز گناهکار است، ترک کنند امر به معروف و نهی از منکر گناهکار و مستحق عذاب الهی است(وسائل ج 16ص 115).توجه نکردن به نتایج ترک این فرایض باز از علل ترک آنهاست.
این در حالی است که انسان با ترک آن به جنگ خداوند می رود. پیامبر اکرم )ص) می فرماید: وقتی امت من امر به معروف و نهی از منکر را به یکدیگر بسپارند باید آماده جنگی با خداوند می باشند (وسائل ج 16ص 118). یا سکوت در برابر ناهیات عین شریک شدن در گناه آنهاست. هرکس همسایه ای دارد اهل معصیت است و او را نهی نمی کند در گناه او شریک است )مجموعه ورام ج1/ص 2). در قران به این افراد لعنت فرستاده می شود : بر کسانی از فرزندان یعقوب که کافر شدند از زبان داوود و عیسی بن مریم لعنت فرستاده شد، بخاطر آنکه نافرمانی می‌کردند و از حدود تجاوز کردند و آنها هیچگاه از کارهای منکری که انجام می شد جلوگیری نمی‌کردند چقدرزشت بود رفتارآنان )مائده 78 -79). از بین رفتن برکت زندگی و حاکم شدن اشرار نیز از دیگر ریامدهای ترک این فریضه است. پیامبر اکرم (ص) می فرماید: تا زمانیکه انسان امر به معروف و نهی از منکر کند و در کار نیک به یاری یکدیگر برخیرند، سلامتند و چون چنین نکنند برکات از ایشان گرفته می شود )وسائل ج 16 ص998). امام رضا (ع) : امر به معروف و نهی از منکر کنید وگرنه خدا بدان شما را بر نیکان غالب می‌کند و چون چنین شود هر چه نیکان دعا کنند مستجاب نخواهد شد )وسائل ج 16 ص 118). مورد لعنت معصوم واقع شدن و دور شدن از شفاعت اهل بیت باز از پیامدهای ترک این فریضه است . پیامبر اکرم می فرماید: می باید بزرگسالان شما به نادانان و ریاست طلبان توجه کرده و آنان را نهی از منکر کنند وگرنه لعنت من به تمام شما می رسد ( کافی، ج8،ص 158).
از دیگر علل مهجوریت امر به معروف و نهی از منکر ترس از خطر جانی، مالی و آبرویی است.آیا این ترس ها بجاست ؟ آیا امر به معروف و نهی از منکر موجب ضرر مالی و جانی می شود؟ این در حالی است که مولای متقیان می فرماید : امر به معروف و نهی از منکر نه مرگی را نزدیک و نه روزی کسی را کاهش می‌دهد (نهج البلاغه /حکمت 374).
برای اجرای این فریضه چه شرایطی واجب است؟ علمای دین این شرایط را برای اجرای این فریضه ذکر می‌کنند: شخص امر کننده به معروف باید نخست معروف ومنکر را بشناسد دوم اینکه احتمال بدهد در فرد یا جامعه تاثیر گذار است سوم مخاطب اصرار بر گناه داشته باشد و چهارم در مسیر اجرای امر به معروف ونهی از منکر مفسده ای نداشته باشد.
این فریضة الهی به عنوان مهم ترین و ارزنده ترین پدیدة اجتماعی آثار و برکات اجتماعی و فردی بسیاری همچون تحقق عدالت اجتماعی، نوسازی جامعه، تثبیت حکومت اسلامی، تحکیم امنیت اجتماعی، نزول خیر و برکت، شکست جبهة نفاق، گسترش راه های کسب حلال، تحقق مصلحت عمومی جامعه، طرد نااهلان و تحقق اخلاقی الهی در جامعه دارد و همچنین ترک این فریضة بزرگ الهی آثار منفی چون سلطة بدان، سقوط و انحطاط اجتماعی، نفی هویت و حیات انسانی را دربردارد. امر به معروف و نهی از منکر رمز پایداری و برپایی دستورات الهی و شور و نشاط جامعه است. با امر به معروف و نهی از منکر بی تفاوتی از میان مردم برداشته می شود و همه افراد در برابر یکدیگر مسئول شناخته می شوند فلذا زمینه تحقق همه اجکام الهی و ارزش های دینی در جامعه فراهم می شود.
دکتر پروین گنجی
