بیست وچهار ماه مه که امسال با سوم خرداد ماه مصادف شده روز جهانی مهاجرت ماهیان نامگذاری شده است. یک کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری ضمن اشاره به انواع گونه‌های ماهیان مهاجر کشور، مهمترین عوامل تهدید آن‌ها را سدسازی غیر اصولی، تغییرات اقلیمی و تغییر مسیر و کاربری رودخانه‌ها ذکر کرد.
میلاد خسروی ضمن اشاره به اینکه در ابتدای حیات ماهیان در آب‌های شور زندگی می‌کردند، اظهار کرد: حیات ابتدا از آب‌های شور دریاها و اقیانوس‌ها آغاز شد و پس از آن طی یک سری فرایندهای آتش‌فشانی در سیاره زمین، خشکی‌ها به وجود آمدند و درپی بارندگی‌ها آب‌های شیرین نیز در خشکی پدیدار شدند. طبیعتا آنچه در سیاره زمین چرخه حیات را شکل داده فرایندی است که «چارلز داروین» آن را تحت عنوان تکامل یا به‌عبارت بهتر تحول موجودات زنده می‌نامد که باعث ایجاد تنوع زیستی در سیاره زمین شده است.
وی ادامه داد: به اعتقاد داروین «انتخاب طبیعی» عاملی دخیل در فرایند تکامل است. براین اساس یک سری موجودات زنده بسته به شرایط مختلف محیطی یا حذف می‌شوند یا قابلیت سازگاری با محیط را پیدا کرده و می توانند در آن محیط باقی بمانند. موجودات زنده برای اینکه بتوانند بقای خود را در این فرایند تضمین کنند، به راهکارها و رفتارهایی روی آوردند تا بتوانند رقابت و تقابل با موجودات و سایر گونه‌ها را به حداقل برسانند و از منابع غذایی استفاده بهینه کنند که از جمله این رفتارها می‌توان به مهاجرت اشاره کرد.
به گفته خسروی، تکامل دستگاه دفع ادرار و دستگاه تثبیت کننده یون‌های بدن برخی ماهیان باعث شد آن‌ها قابلیت مهاجرت را پیدا کنند چراکه یک ماهی برای اینکه از آب شیرین وارد آب شور شود باید بتواند سلول‌های بدنش را از لحاظ میزان غلظت نمک و مواد محلول کنترل کند. اگر نتواند این میزان غلظت نمک و مواد محلول سلول‌های بدن خود را کنترل کند معمولا این سلول‌ها دچار فرایند «پلاسمولیز»( از دست دادن آب سلول‌ها) می‌شود و از بین می‌رود یا ممکن است دچار «تورژسانس» (وارد شدن مقدار زیادی آب به سلول‌ها) و ترکیدگی شود. از این رو یک سری از ماهیان با توجه به سازش‌هایی که در فرایند تکامل پیدا کردند، قادر شدند آب‌های شور را ترک کنند و وارد آب‌های شیرین شوند و برخی از آن‌ها نیز بین این دو محیط مهاجر شدند.
این کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری درباره علت مهاجرت ماهیان اظهار کرد: دو علت عمده مهاجرت ماهیان تغذیه و مهم‌تر از آن تولید مثل است. با این حال از دیگر عوامل تحریک‌کننده مهاجرت ماهیان دما، طول روز، تغییرات فصل، تغییرات طول نور و تغییرات سطح آب است.
به گفته خسروی، ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان قرار دارد، با این وجود دارای تنوع بسیار بالایی از ماهیان در آب‌های داخلی – مجموعه رودخانه‌ها و دریاچه‌هایی که در پهنه خشکی کشور وجود دارند -است و حدود ۳۰۰ گونه ماهی آب شیرین و آب‌های داخلی داریم. از این ماهیان معمولا بین دریای خزر و رودخانه‌ها و اکوسیستم‌های آب شیرین حوضه جنوبی آن در مهاجرت هستند البته این نکته قابل توجه است که دریای خزر اکوسیستم لب‌شور است و مانند خلیج فارس و دریای عمان آب‌شور به حساب نمی‌آید.
طبقه‌بندی‌های اصلی ماهیان مهاجر
این محقق گونه‌های غیربومی آبزی با بیان اینکه فرایند تولید مثل دو طبقه‌بندی اساسی را برای انواع ماهیان مهاجر پدید آورده است، گفت: یکی مهاجرت «آنادروموس» (Anadromous) و دیگری مهاجرت «کاتادروموس» (Catadromous) است. آنادروموس به ماهیانی گفته می‌شود که دوره بلوغ و بیشتر طول زندگی خود را در دریاها زندگی می‌کنند و صرفا برای تولید مثل وارد آب‌های شیرین رودخانه‌ها و دریاچه‌ها می‌شوند که بسیاری از ماهیان مهاجر در ایران در این دسته قرار دارند که از جمله آن‌ها در حوضه جنوبی دریای خزر می‌توان به ماهی سفید، سگ‌ماهی، ماهی کولی، ماش‌ماهی، ماهی زردک و برخی انواع ماهیان خاویاری مانند «اوزون‌برون» و «فیل ماهی» – که ارزش بسیار بالایی برای اکوسیستم و اقتصاد دارند – اشاره کرد.
وی ادامه داد: ماهیان کاتادروموس بیشتر عمر خود را در آب‌های شیرین زندگی‌می‌کنند و برای تخم‌ریزی وارد دریاها می‌شوند. از جمله ماهیان شناخته شده کاتادروموس در ایران می‌توان به گونه غیر بومی مارماهی حقیقی یا اروپایی که از طریق «کانال ولگا- دن» وارد دریای خزر شده است، اشاره کرد.
طبقه‌بندی فرعی ماهیان مهاجر
خسروی اضافه کرد: مهاجرت ماهیان همچنین تقسیم‌بندی‌های فرعی دارند، از جمله ماهیان «آمفیدروموس» (Amphidromous) که ممکن است برای تولید مثل از آب شیرین وارد دریاها شوند اما ممکن است بدون تولید مثل مجدد به آب‌های شیرین بازگردند یعنی به‌صورت دوطرفه مهاجرت می‌کنند. نوع دیگر ماهیان «پوتادروموس» (Potamodromous) است که صرفا در آب‌های شیرین رفت و آمد می‌کنند و ماهیان «اوشینودروموس» (Oceanodromous) که صرفا در دریاها و اقیانوس‌ها و در آب‌های شور جابه‌جا می‌شوند مانند تن ماهیان که در جنوب کشور ما از ارزش بالایی برخوردارند.
این کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری علاوه بر تولید مثل یکی دیگر از دلایل مهاجرت ماهیان را تغذیه عنوان کرد و گفت: از آنجایی که تلاش گونه‌ها در فرایند تکامل و تحول به حداقل رساندن رقابت با سایر گونه‌ها است بنابراین انواع ماهیان برای یافتن منابع غذایی جدید مهاجرت کردند. برخی ماهیان جنوب کشور جزو آمفیدروموس‌ها به حساب می‌آیند که می‌توان به «خامه‌ماهی» و «گاو ماهی چشم نواری» اشاره کرد. یک سری دیگر از ماهیان صرفا در دریا زندگی می‌کنند اما برای تولید مثل و رشد نوزادان باید حتما در محیط‌های خاصی مانند جنگل‌های مانگرو و مصب رودخانه‌ها تخم‌ریزی کنند مانند «ماهی شانک زردباله» که معمولا در مصب رودخانه اروند تخم‌ریزی اما عموما در دریا زندگی می‌کند.
اهمیت مهاجرت ماهیان برای تداوم چرخه انرژی در سیاره زمین
این محقق اکوسیستم‌های آب شیرین در ادامه گفت: زمانی که ماهیان از منطقه‌ای به منطقه دیگر مهاجرت می‌کنند، جریان چرخه انرژی از یک اکوسیستم به یک اکوسیستم دیگر انتقال داده می‌شود. چرخه انرژی فرایندی است که طی آن انرژی از منبعی مانند نور خورشید وارد تولیدکنندگانی از جمله گیاهان، باکتری‌های فتوسنتز کننده و جلبک‌ها می‌شود که ضمن ترکیب نور با مواد غیر آلی، مواد آلی از جمله قندها را تولید می‌کنند که توسط مصرف‌کنندگان اولیه یعنی موجودات گیاهخوار سپس توسط مصرف کنندگان ثانویه از جمله انسان‌ها مصرف می‌شود بنابراین این چرخه انرژی در اکوسیستم است که سیاره زمین را زنده نگه‌داشته است همچنین وقتی یک ماهی از محیط غنی مانند دریا که رسوبات رودخانه‌ها در آن ته‌نشین شده‌اند از این رسوبات و مواد غذایی آن تغذیه می‌کند، با مهاجرت مجدد این مواد غذایی را به رودخانه‌ها باز می‌گرداند و این باعث ادامه چرخه انرژی در سیاره زمین می‌شود.
چالش‌ها و تهدیدات علیه ماهیان مهاجر
خسروی درباره عواملی که بر مهاجرت و حیات ماهیان موثرند توضیح داد و گفت: متاسفانه اکنون در سیاره زمین با پدیده تغییر اقلیم مواجه هستیم که باعث شده سطح تراز بسیاری از رودخانه‌ها و اکوسیستم‌های آب شیرین کاهش پیدا کند همچنین مصرف بسیار زیاد آب و تغییر کاربری و جابه‌جایی مسیر رودخانه نیز باعث شده است، سطح آب کاهش پیدا کند و این خود یک مانع برای مهاجرت ماهیان بومی از جمله ماهی کاسپین و ماهیان خاویاری در حوضه جنوبی دریای خزر می‌شود بنابراین این عوامل مهاجرت ماهیان بسیار ارزشمند و در عین حال در معرض خطر را با مشکل مواجه می‌کند.
وی ادامه داد: ماهیانی خاویاری که ارزش اکولوژیک و اقتصادی بسیار زیادی دارند نیز به‌علت کاهش سطح آب‌های شیرین و از طرف دیگر افزایش سطح آب دریاها درپی تغییرات اقلیمی دچار مشکل شده‌اند.
این محقق اکوسیستم‌های آب شیرین اضافه کرد: فرایند دیگری که مشکلات زیادی را در مهاجرت ماهیان ایجاد کرده، سدسازی است که به‌ویژه در کشور ما به‌صورت گسترده، غیر پایدار و غیر اصولی در حال توسعه است. یک نمونه از این سدسازی‌ها سد گتوند بود که فجایع زیست محیطی فراوانی را به‌بار آورد. سدسازی‌های غیر اصولی متاسفانه فرایند مهاجرت ماهیان را با مشکل مواجه کرده و باعث شده است ماهیان نتوانند برای تخم‌ریزی وارد زیستگاه مدنظرشان شوند. ماهی قزل‌آلا که برای تخم‌ریزی از دریا وارد رودخانه می‌شود اگر جنس بستر رودخانه را برای لانه‌سازی مناسب نبیند، تخم‌ریزی نمی‌کند و در نتیجه احیای نسل آن با مشکل روبه‌رو می‌شود.
خسروی در پایان اظهار کرد: مجموعه این عوامل همچنین ماسه‌برداری از رودخانه‌ها باعث شده است بسیاری از زیستگاه‌ها برای تخم‌ریزی ماهیان مهاجر و حتی ماهیانی که ساکن دایمی رودخانه هستند، مشکلاتی ایجاد کند که می‌تواند منجربه از بین رفتن آن‌ها شود. از این رو لازم است با توجه به ارزش بالای ماهیان به‌ویژه ماهیان مهاجر در اکوسیستم در جهت کاهش این عوامل تهدیدکننده عمل کنیم.
