کرونا همچنان در حال تاختن است و هر روز تعداد فوتی‌ها و مبتلایانش را بیشتر می‌کند. بیش از ۱۶ ماه است که ایرانیان، در کنار مردم دنیا، با این ویروس در نبردند و هر روز ابعاد جدیدی از آسیب‌های آن گریبانشان را می‌گیرد. از اسفند سال ۹۸، مردم ناچار خانه‌نشین شدند، درهای مدارس و دانشگاه‌ها بسته شد، مغازه‌ها کرکره‌هایشان را پایین کشیدند، بخشی از کارمندان روانه خانه شدند. خیلی‌ها سر از بیمارستان درآوردند و تعداد زیادی در دل خاک نشستند.
به گزارش همشهری، سوگ‌های ناتمام و از دست‌دادن‌های پی‌درپی، جمعیت زیادی را پریشان کرد و مردم مستاصل در شرایط دسترسی نداشتن به پزشکان و روانپزشکان، دست به دامان داروخانه‌ها شدند. تریازولام، زولپیدم، دیازپام، تمازپام، لورازپام، زاناکس (آلپروزولام)، کلونازپام، فلوکستین، سیتالوپرام، سرترالین و … با افزایش مصرف مواجه شد.
روانپزشکان می‌گویند مصرف این داروها در همین مدت بالا رفته و در مقطعی حتی بازار دارویی کشور، از این قرص‌ها، خالی شد.
بالارفتن میزان مصرف آرام‌بخش‌ها، ضد استرس‌ها و ضدافسردگی‌ها، در همین مدت، نگرانی‌های زیادی همراه داشته است، روانشناسان می‌گویند فشارهای اقتصادی ناشی از دوران قرنطینه، خانه‌نشینی‌های مکرر، نبود تعامل با دوستان و آشنایان، استرس‌ها و اضطراب‌های ابتلا به این بیماری، از دست‌دادن شغل و از رونق افتادن کسب و کار، دسترسی نداشتن همگانی به واکسن و … منجر شده تا بسیاری، با احساس نبود امنیت، دچار بیماری‌های روحی و روانی شوند.
قبلا تعداد زیادی از روانشناسان هشدار داده بودند که پس از کرونا، شاهد موجی از بیماری‌های روحی از جمله افسردگی، اختلال شخصیت، بروز خشونت و حتی انتقام‌گیری‌های کورکورانه افراد از یکدیگر خواهیم بود.
با ادامه روند بالارفتن میزان مصرف داروهای اعصاب و روان، حالا، روانشناسان و روانپزشکان، به این موضوع پرداختند.
کمبود بی‌سابقه برخی داروهای خواب‌آور و ضداضطراب
امیرحسین جلالی، روانپزشک و عضو هیأت علمی گروه روانپزشکی دانشگاه ایران می‌گوید به جای استفاده از آرام‌بخش، بهتر است، این داروها را داروهای مربوط به روانپزشکی مؤثر بر اضطراب و افسردگی نامید؛ چرا که استفاده از واژه آرام‌بخش برای این داروها، گمراه‌کننده است. او این توضیحات را می‌دهد و درباره مصرف بالای این قرص‌ها در پاندمی کرونا، می‌گوید:«در ماه‌های نخست شیوع کرونا شاهد انتشار گزارشی بودیم مبنی بر اینکه بعضی داروهای روانپزشکی که به‌طور مشخص به‌عنوان داروهای خواب‌آور یا ضداضطراب استفاده می‌شوند و قبلا هیچ‌گاه شاهد کمبود آنها نبودیم یکباره و به شکل بی‌سابقه‌ای در سطح داروخانه‌ها کم شدند. کم‌شدن این داروها ابتدا تعجب‌برانگیز بود اما دلیل آن می‌توانست این باشد که جامعه در مواجهه با بیماری کرونا دچار تنش بسیار جدی شده است و مردم برای کنترل و مهار تنش‌های موجود مجبور به استفاده از داروهای تسکین‌دهنده اعصاب و روان شده‌اند و بیشتر از آنها استفاده می‌کنند. البته گاهی هم عده‌ای به‌طور خودسرانه و بدون تجویز پزشک از چنین داروهایی استفاده می‌کنند. به این ترتیب با موجی از کمبود داروهای مربوط به اعصاب و روان مواجه شدیم.»
به‌گفته او، در ماه‌های ابتدایی شیوع کرونا یعنی در بهار سال گذشته، گزارشی مبنی بر کم‌شدن بعضی داروهای مرتبط با اعصاب و روان مثل کلرودیازپوکساید، لورازپام و دیازپام داشتیم. درصورتی که این داروها قبل از شیوع کرونا در تمام داروخانه‌ها به وفور وجود داشت و به آسانی یافت می‌شد.
هر چند که آبان سال گذشته، نوشین محمدحسینی، سرپرست دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو اعلام کرد که در دوران شیوع کرونا به دلیل تمایل‌نداشتن مردم برای مراجعه به مراکز درمان، میزان مصرف خودسرانه دارو، افزایش پیدا کرده، همین موضوع سبب ایجاد مسمومیت دارویی شده است؛ به‌طوری که میزان این مسمومیت از ۱۵.۹ درصد در سال ۹۸ به ۱۷.۲ درصد در سال ۹۹ رسیده است.
براساس اعلام جلالی، هم‌اکنون، در دوره‌های مختلف اوج‌گیری شیوع کرونا در کشور، به‌طور مقطعی، داروهای روانپزشکی در بازار دارویی کمیاب شدند، البته نمی‌توان دلیل قطعی آن را تجویز بیشتر و به‌دنبال آن هم تهیه بیشتر این داروها از سوی مردم دانست، بلکه در دسترس‌نبودن مواداولیه تهیه داروها و وارد نشدن بعضی از این داروها به کشور، هم می‌تواند از دلایل این کمبود شناخته شود؛ همانطور که گاهی بازار دارویی با کمبود داروهایی مثل انسولین مواجه می‌شود.
با این همه جلالی تأکید می‌کند: «داروخانه‌ها مجاز به عرضه هیچ داروی روانپزشکی بدون تجویز پزشک متخصص و بدون نسخه نیستند. در شهرهای بزرگ هم معمولا این موارد رعایت می‌شود. به همین دلیل بیماران هم باید به نوعی مدرکی دال بر اینکه دارو را با تجویز پزشک متخصص مصرف می‌کنند به داروخانه‌ها ارائه دهند.» به‌گفته این روانپزشک، مصرف بیشتر داروهای مربوط به اعصاب و روان در دوران کرونا می‌تواند ناشی از مصرف خودسرانه هم نباشد؛ بلکه با توجه به مراجعه بیشتر مردم به متخصصان اعصاب و روان مردم بیشتر هم دارو می‌گیرند. جلالی می‌گوید: «هم‌اکنون مردم تصور می‌کنند پس از شیوع کرونا، خودکشی میانشان هم بیشتر شده، هر چند که آمار دقیقی وجود ندارد و مشخص نیست که واقعا این اتفاق افتاده یا خیر؛ چرا که بسیاری از این خودکشی‌ها نمایشی‌اند و به‌معنای افزایش خودکشی نیست. با این همه بررسی‌ها نشان می‌دهد که در دوران کرونا، احتمال بالا رفتن آمار خودکشی در جامعه وجود دارد.»
او با استناد به پژوهش‌های انجام شده تأکید می‌کند که از سال ۸۴ به بعد، سالانه ۸ درصد به آمار خودکشی اضافه شده است؛ «خودکشی یک واقعیت اجتماعی است، در تمام دنیا، در ماه‌های ابتدایی شیوع کرونا، این مسئله کاهش پیدا کرد، اما افزایش آن درست پس از گذشت چندین‌ماه از شیوع کرونا، دیده شد. البته باید به این موضوع هم توجه کرد موارد خودکشی که رسانه‌ای می‌شود الزاما به‌عنوان واقعیت‌های علمی قابل استناد به شمار نمی‌روند. البته طبیعی است که هم‌اکنون و با توجه به شیوع کرونا، جامعه فرسوده شده و مردم نگران آینده‌اند. مردم زیرفشارهای اقتصادی مختلفی قرار دارند. هر چند که ارتباط دادن افزایش مصرف داروهای اعصاب و روان به وضعیت فعلی، نیاز به مستندات و شواهد علمی دارد.»
بالا رفتن میزان مراجعه به روانپزشک و تجویز دارو
این روانپزشک تأکید می‌کند که نمی‌توان گفت در دوران شیوع کرونا، وضعیت مردم طبیعی بوده و وضعیت اجتماعی و اقتصادی، تلخ و سخت است اما این شرایط را نمی‌توان دلیلی دانست برای مصرف بیشتر داروهای اعصاب و روان. جلالی تأکید می‌کند که هیچ آمار و بررسی مشخصی درباره افزایش مصرف آرام‌بخش‌ها وجود ندارد.
افزایش مراجعه مردم به متخصصان حوزه درمان، نکته دیگری است که این عضو هیأت علمی گروه روانپزشکی دانشگاه ایران، به آن اشاره می‌کند: «هم‌اکنون مراجعه مردم به متخصصان حوزه روان و استفاده از داروهای مربوط به آن هم بیشتر شده است. بنابراین می‌توان پیش‌بینی کرد که در آینده یعنی حتی پس از پایان اپیدمی، با افزایش اختلالات روانپزشکی مواجه شویم. این موضوع مهمی است که نباید نادیده گرفته شود. درحالی‌که شاهد هستیم در کشور خودمان به آن توجه زیادی نشده است و در برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری‌های مهم کشور هم چه در دوران کرونا و چه پس از آن هیچ‌گونه اقدام جدی درخصوص آن نشده و هیچ‌جا هم به رسمیت شناخته نشده است».
داروهای اعصاب و روان در دسترس‌ترند
بالارفتن میزان مصرف داروهای اعصاب و روان هم موضوعی است که محمود هادی‌پور، داروساز و داروخانه‌دار تأیید می‌کند و می‌گوید: «داروهای آرام‌بخش ازجمله داروهایی‌اند که باید با نسخه پزشک متخصص تهیه شوند. اما در ایران و بعضی کشورهای دیگر داروی بعضی بیماری‌ها مثل بیماری‌های اعصاب و روان در دسترس‌تر از سایر داروهاست. همین موضوع باعث مصرف افزایش خودسرانه این داروها شده است. با توجه به اینکه بیماری‌های مربوط به اعصاب و روان برای بسیاری افراد تابو به شمار می‌رود و افراد تمایلی به مراجعه به روانپزشک ندارند یا به سختی این کار را انجام می‌دهند.» به‌گفته هادی‌پور، موضوعی که در کشور ما وجود دارد، شیوع خوددرمانی و تجویز دارو به یکدیگر درخصوص داروهای اعصاب و روان است. مراجعه به عطاری‌ها هم برای درمان بیماری‌های اعصاب و روان گاهی باعث تداخل داروهای گیاهی با بیماری‌های دیگر افراد می‌شود که حتما باید به آنها دقت شود.»
به‌گفته این متخصص دارو، نمی‌توان آمار دقیقی از میزان افزایش داروهای آرام‌بخش در دوران کرونا ارائه کرد، اما واقعیت این است که هر روز در مقایسه با روز قبل حتی بدون درنظر گرفتن شیوع بیماری کرونا، وضعیت فاجعه‌بارتر می‌شود؛ «ما شاهد نیاز بیشتر مردم به مصرف داروهای مرتبط با اعصاب و روان چه خودسرانه و چه با تجویز پزشک هستیم. این موضوع نگران‌کننده است. ارائه اینگونه داروها از طرف داروخانه‌ها بدون تجویز پزشک تنها در مواقع اضطراری انجام می‌شود؛ مثلا وقتی داروساز تشخیص دهد ممکن است سلامت فرد با قطع دارو آسیب ببیند یا فرد در سفر باشد. البته گاهی هم سماجت و دلیل‌تراشی بیماران باعث ارائه دارو به این افراد می‌شود. در غیر این صورت، همه این داروها با نسخه باید در اختیار بیمار قرار داده شود.»
به‌گفته او، ارائه داروهای اعصاب و روان بدون نسخه پزشک جز در موارد خاص مجاز نیست و این موضوع ربطی به دوران کرونا ندارد، همیشه اینطور بوده است.
هادی‌پور، در عین حال که تأکید می‌کند آموزش مردم در ارتباط با عوارض مصرف خودسرانه داروهای آرام‌بخش، بسیار مهم است، می‌گوید: «آنچه مشاهده می‌شود این است که محدودیت‌های اعمال شده در دوران کرونا مصرف داروهای ضداضطراب را بیشتر کرده است. هم‌اکنون مصرف داروهای خواب‌آور هم بیشتر شده. البته از آنجا که بررسی قطعی انجام نشده باز هم نمی‌توان گفت که صددرصد این موضوع به کرونا، مربوط می‌شود.»
افزایش مصرف خودسرانه دارو
علی فاطمی، عضو هیأت مدیره انجمن داروسازان ایران می‌گوید که در ماه‌های گذشته، داروهایی مثل فلوکستین یا سرترالین که آرام‌بخش و ضدافسردگی‌اند، کم شده است؛ «هم‌اکنون بسیاری از داروهای اعصاب و روان کمیاب شده و اگر مردم بخواهند هم از این داروها استفاده کنند امکان آن وجود ندارد. بازار دارویی کشور نمی‌تواند پاسخگوی نیاز مردم در این زمینه باشد. البته مشکلات تحریم و کمبود مواداولیه داروها هم از دلایل کم‌شدن این داروها به شمار می‌رود. همچنین بخش دیگر این کمبودها مربوط به سوءمدیریت‌های تهیه و پخش داروست.»
به‌گفته فاطمی، افزایش مصرف داروهای آرام‌بخش در پاندمی کرونا، به‌دلیل از دست‌دادن شغل، مرگ دوستان یا یکی از اعضای خانواده و همچنین ابتلای خود و اطرافیان به بیماری کرونا مرتبط است؛ «توجه داشته باشیم در دوران کرونا بعضی داروهای دیگر هم که اغلب برای بیماران مبتلا به کرونا تجویز می‌شود مثل آزیترومایسین یا فاموتیدین که مربوط به بیماری معده است کم شده، همانطور که مصرف بعضی داروها مثل آنتی‌بیوتیک‌ها هم کمتر شده، چون استفاده از ماسک و ارتباط کمتر مردم با هم، منجر شده تا شیوع آنفلوآنزا و سرماخوردگی هم کاهش پیدا کند.»
