برنامه اردوغان برای وابسته‌سازی عراق به ترکیه/ پروژه‌ای که به نفع ایران نیست
یک کارشناس مسائل خاورمیانه می‌گوید که عراق یکی از بزرگترین بازارهای مصرف کالاهای ترکیه است. طی دو دهه گذشته، بخش اعظم بازار صنایع غذایی، پوشاک، لوازم خانگی و چندین حوزه کالایی و خدماتی دیگر عراق، عملاً به دست شرکت‌های ترکیه افتاده است.
اردوغان در سفری که مورد استقبال رسانه‌ای قرار گرفت بعد از ۱۲ سال وارد بغداد شد. روابط عراق و ترکیه بیش از یک دهه است که کمتر روز خوش به خود دیده.طبق اعلام رسانه‌های ترکیه گسترش مناسبات در زمینه‌های تجاری و انرژی و همکاری برای مقابله با پ.ک.ک از موضوعات اصلی مذاکرات اردوغان با رهبران عراق است. حملات ترکیه به شمال عراق در سال‌های اخیر بغداد و اربیل را از دست اردوغان خشمگین کرده است. آنها ترکیه را متهم می‌کنند که تمامیت ارضی این کشور را زیر سوال برده. اردوغان در این سفر از عراقی‌ها خواسته که ریشه فعالیت پ.ک.ک را در عراق بخشکانند.
عراق سال گذشته یک طرح بزرگ ۱۷ میلیارد دلاری برای توسعه مسیرهای زمینی تجارت و حمل کالا را آغاز کرد که هدف آن مرتبط کردن بندر فاو در جنوب این کشور با خاک ترکیه بود که احتمالا این مساله هم در بین مقامات ترکیه و عراق مورد بخث قرار گرفته است.
با محمدعلی دستمالی کارشناس مسائل خاورمیانه در خصوص سفر مهم رئیس‌جمهور ترکیه به عراق به گفتگو نشسته‌ایم:
اردوغان در ۱۲ سال گذشته هرگز به فکر سفر به عراق نیفتاده بود. روابط دو کشور برای بیش از یک دهه کاملا سرد و تاحدی غیردوستانه بوده است. با همه ای شرایط، ارزیابی شما از سفر اردوغان به عراق چیست؟
به باور من این سفر اتفاق مهمی در چهارچوب روابط دیپلماتیک ترکیه و عراق بود. رجب طیب اردوغان پس از ۱۳ سال یک بار دیگر به عراق رفت تا نشان دهد که جمهوری ترکیه، برخلاف رویکردی که در دوران دولت‌های قبل از اردوغان وجود داشت دیدگاه متفاوتی به عراق دارد و این همسایه ثروتمند را عنوان کشور می‌شناسد که ظرفیت‌های فراوانی برای همکاری اقتصادی دارد.
تصور می‌کنم رسانه‌های ترکیه محافل سیاسی و اندیشکده‌های این کشور، به شکل عامدانه موضوع همکاری‌های اطلاعاتی امنیتی آنکارا – بغداد به منظور زمین‌گیر کردن پ.ک.ک را به شکلی اغراق آمیز برجسته کرده‌اند. اما در دنیای واقع، مهمترین ویژگی و ظرفیت عراق برای ترکیه، امنیت و مبارزه با تروریسم نیست، بلکه حوزه اقتصاد است. چرا که عراق یکی از بزرگترین بازارهای مصرف کالاهای ترکیه است. طی دو دهه گذشته، بخش اعظم بازار صنایع غذایی، پوشاک، لوازم خانگی و چندین حوزه کالایی و خدماتی دیگر عراق، عملاً به دست شرکت‌های ترکیه افتاده است. اما باز هم این تمام مسئله نیست و مزایای اقتصادی عراق برای ترکیه فراتر از این‌هاست.
ما درباره کشور ثروتمندی حرف می‌زنیم که یکی از ثروتمندان نفتی منطقه و جهان است. نصف جمعیت ترکیه را دارد، اما روزانه بین ۳ تا ۵ تا میلیون بشکه نفت می‌فروشد، ممکن است در آینده فروشنده گاز شود، هر ساله صدها هزار نفر از شهروندان این کشور غنی به عنوان گردشگر به ترکیه و کشورهای دیگر سفر می‌کنند. اما در کنار این همه ثروت، عراق کالاهای خود را تولید نمی‌کند و بخش عظیمی از مایحتاج خود را از ترکیه می‌خرد. از این گذشته، در اغلب مناطق عراق، شاهد تاثیر نمایان نوع معماری و ساختمان سازی، سبک زندگی، مبلمان، پوشش، پاساژها یا مراکز خرید، شهربازی‌ها، سریال‌های تلویزیونی، موسیقی ترکی و دیگر گوشه‌های فرهنگ ترکیه هستیم. حجم مبادلات تجاری این دو کشور با ترازی که عملاً به نفع ترکیه است رفته رفته به ۲۰ میلیارد دلار نزدیک می‌شود اما ترکیه از این بیشتر می‌خواهد و آن را به ۲۴ میلیارد دلار خواهد رساند. عراق در کنار این همه ظرفیت اقتصادی و شرایط مهیا برای فعالیت اقتصادی دولت و شرکت‌های ترکیه، چالش‌ها و مشکلاتی هم دارد که اتفاقاً آنها هم به نوعی از سوی ترکیه مورد استفاده قرار می‌گیرند. از موضوع کردها گرفته، تا روابط آنکارا با اهل سنت عراق و همچنین موضوع ترکمان‌ها. بنابراین به جرات می‌توان گفت ترکیه، نه در خاورمیانه و نه در هیچ جای جهان،میدان و بازاری بهتر و مهیاتر از عراق پیدا نخواهد کرد و این کشور مواهب اقتصادی بی‌مانندی برای ترکیه دارد.
اردوغان و سودانی چندین یادداشت تفاهم امضا کردند به باور شما کدام یک از این توافقنامه‌ها اهمیت بیشتری دارند؟
ظاهرا تعداد یادداشت تفاهم‌ها و توافق‌نامه‌های ترکیه و عراق در سفر اخیر بیش از ۲۰ مورد بوده است. اما تصور می‌کنم دو مورد از میان آنها، دارای اهمیت و اعتبار بیشتری هستند. یکی از آنها چهارچوب استراتژیک همکاری‌های ترکیه و عراق است که ابعاد سیاسی امنیتی خاصی دارد و جزییات آن، زد مقامات دو کشور است و اطلاعات شفافی درباره ان نداریم. مورد دوم هم، گام نهایی برای تحقق پروژه مواصلاتی موسوم به “جاده توسعه” است که قطر و امارات متحده عربی هم به عنوان شریک و تامین کننده مالی در آن حضور دارند. این پروژه، راهی برای اتصال بندر فاو عراق به بندر مرسین ترکیه و سواحل مدیترانه است و آورده بسیاری برای طرفین خواهد داشت. می‌توان انتظار داشت که در کنار تحقق این هدف استراتژیک ترکیه در حوزه‌های برق و پروژه‌های سنگین عمرانی هم عراق را به خود وابسته کند و برای استخراج و صادرات گاز نیز خیز بردارد.
فکر می‌کنم پروژه مزبور با مشارکت ترکیه، عراق، قطر و امارات متحده عربی در آینده بر مناسبات و معادلات تجاری و اقتصادی منطقه تاثیر می‌گذارد و از بسیاری جهات نتایج آن به نفع ایران نیست. اگر ایران نتواند در آینده از طریق ارتباط ریلی از مسیر عراق و سوریه خودش را به مدیترانه برساند، عملاً از حالا تکلیف رقابت اقتصادی در بازار عراق بین تهران و آنکارا روشن شده و بخش دیگری از فرصت‌های اقتصادی را از دست می‌دهیم ولی تا جایی که ما در رسانه‌ها دنبال می‌کنیم و در خلال سخنان رئیس قوه مجریه و وزرای او می‌بینیم، گویی جمهوری اسلامی ایران کشوری است که کاری به دنیای اقتصاد ندارد و دون شان خود می‌داند که دنبال تجارت و برقراری روابط اقتصادی برود! متاسفانه سیاست داخلی کشور دچار نوعی بن‌بست شده و به جای مسائل استراتژیک و حیاتی، مجموعه‌ای از اخبار روزمره و جنجالی و موضوعات کم اهمیت جای اولویت‌های نخست را گرفته است و در این شرایط، اوضاع به نفع رقبا است.
آیا رفتار آنکارا در قبال مناطق کردنشین متفاوت خواهد بود؟
رسانه‌های ترکیه به طور گسترده درباره این موضوع صحبت می‌کنند که پس از سفر اردوغان به عراق و توافقات امنیتی که با بغداد و اربیل صورت گرفته احتمال اجرای چند عملیات نظامی عمیق و وسیع علیه پ.ک.ک وجود دارد و از سمت ترکیه و دو استان دهوک و اربیل به سمت سلیمانیه و کوهستان قندیل، جنگی بزرگ روی خواهد داد. ولی به باور من این اطلاعات مصداقی از بلوف و جنگ روانی است و اساساً ترکیه در مقایسه با دوران سابق، به شکل جدی از جانب پ.ک.ک مورد حمله قرار نمی‌گیرد و این گروه، توان عملیاتی خود را از دست داده است. در واقع، ترکیه می‌خواهد از این بهانه امنیتی استفاده کند و نشان دهد که حضور در عراق، به خاطر امنیت است. ترکیه در اقلیم کردستان، با خاندان بارزانی همکاری می‌کند و با خاندان طالبانی، به خاطر حمایت از پ.ک.ک سرِ ستیز دارد. اما نهایتا این منافع اقتصادی است که که ممکن است در آینده این بخش از تابلو را هم تغییر دهد و ترکیه در چرخشی عملگرایانه، با خاندان طالبانی هم روابط گسترده‌ای برقرار کند.
ترکیه و عراق بر سر مساله آب با یکدیگر اختلافاتی دارند. آنکارا تاکنون راضی نشده تا دست از توسعه طلبی در این بخش بردارد. آیا بغداد توان متقاعد کردن اردوغان را دارد؟
در سفر اخیر اردوغان به بغداد موضوع آب نیز به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفت و توافقی شکل گرفته که نشان می‌دهد از این به بعد، این ترکیه است که روشن می‌کند چه مقدار آب وارد عراق شود و به چه شکلی مورد استفاده قرار بگیرد. چرا که عراق حاضر شده در بخش‌هایی از کشاورزی، آبخیزداری و شبکه شهری از دانش و تجربیات مشاورین و مهندسین ترکیه کمک بگیرد. بنابراین شواهد نشان می‌دهد که اختلافات آبی، آنقدر عظیم نیست که بتواند بر روند همکاری‌های گسترده اقتصادی و امنیتی آنکارا و بغداد سایه بیندازد.
